Is het concept van mensenrechten in de werkelijkheid geworteld of is het slechts een handige fictie, net zoals de hele matrix van het rechtssysteem kan worden gezien als een menselijke uitvinding?
Zijn mensenrechten slechts een ideologische constructie, een mooie leugen die echter fundamenteel elke mogelijkheid van een bevredigende realisatie te boven gaat, of zijn mensenrechten in zekere zin echt, omdat, ten slotte, wat zou natuurlijker kunnen zijn dan de fundamentele rechten van echte mensen?
Het debat gaat ook over vragen zoals het nut van de bescherming van de waardigheid van alle mensen onder alle omstandigheden in absolute zin. De absolute opvatting houdt in dat de menselijke waardigheid wordt gezien als de hoogste waarde die moet worden gehandhaafd boven alle andere waarden en voordelen. De relatieve opvatting over de menselijke waardigheid komt – kort gezegd – hierop neer dat deze gelijkelijk deel uit maakt van een verzameling andere, onderling vergelijkbare waarden. De andere waarden kunnen dus mogelijk voorrang hebben op de waardigheid van een individu, waardoor de bescherming ervan wordt verminderd of zelfs helemaal wordt verwijderd, mocht deze handelwijze worden gerechtvaardigd door een redelijke dialoog.
Verschillende staten en regeringen verschillen in hun opvatting over de menselijke waardigheid, maar de internationalisering van menselijke aangelegenheden maakt deze status quo onmogelijk om vol te houden.
Het is geen wonder dat na de Tweede Wereldoorlog het onderwerp menselijke waardigheid op de voorgrond is getreden en dat het Duitsland is dat de absolute opvatting van menselijke waardigheid heeft vastgesteld als een van de primaire beginselen van zijn grondwet. In het moderne Duitsland wordt de menselijke waardigheid gezien als een onveranderlijke superwet, afgeleid van de aard van de mens en verbonden met de centrale status van de mens binnen elk rechtssysteem.
Tegenwoordig kom je met z’n opvatting al gauw in een minderheidspositie die veel aanvallen en controverses heeft opgeroepen omdat de moderne mens lange tijd in een staat van schijnbare vrede heeft geleefd. Er bestaat niet zoiets als een stabiele juridische en filosofische mening over dit onderwerp. We durven er echter op te wijzen dat achter dit discours een belangrijke filosofische kwestie schuilgaat, namelijk de urgente vraag: “Wie is de mens?”
We kunnen dit ook op een meer actuele manier formuleren:
Wie is de moderne mens?
We kunnen de moderne mens conceptualiseren als een gecultiveerd, subtiel wezen, een liefhebbend wezen, een plichtsgetrouwe burger, begiftigd met veel kennis en een overvloed aan vaardigheden en capaciteiten om de wereld om hem of haar heen te beïnvloeden.
Maar is dat alles? Is deze cultuur hetzelfde als de menselijke natuur, of is het alleen maar een verharde korst, een bedekking en, ja, die de aard van de mens verbergt, die geen echte macht heeft om de menselijke natuur zelf te veranderen?
Sommigen hebben de uiterlijke lagen van de cultuur doorzien. Menig modern mens kan in zijn of haar persoonlijke leven de acute gebondenheid aan dezelfde oude drang en verlangens ervaren. De mens is nog steeds een slaaf van de instincten: om te blijven leven, om dingen te bezitten, om macht en invloed te hebben en de seksuele drang bot te vieren, om er maar een paar te noemen.
Het bewustzijn van de moderne man of vrouw wordt verbreed door de ervaringen met communicatie en sociale netwerken, en de zenuwen staan onder constante spanning, strak gespannen als een rubberen band door alle stress en drukte van het moderne, snelle – race rond de klok – ritme van het leven.
Is dan de moderne mens meer een lome en misleide zwakkeling dan een waarlijk bewust wezen? Waarheen zijn de diepte en de vervulling verdwenen? Is hij niet slechts een dier dat tot het uiterste wordt gedreven, geforceerd gecultiveerd gedurende de langste perioden van steeds herhaalde conditionering, en afgestompt door ervaringen?
Wat maakt een menselijk wezen … mens? Wat maakt hem of haar anders dan het dier? En kan de moderne mens wel worden vermenselijkt?
Hoe kan een mens een echt mens worden?
In hun diepten gaan deze vragen zelfs verder dan het existentiële niveau, omdat ze betrekking hebben op dat wat het tijdelijke menselijk leven overstijgt. Inderdaad, het menselijk leven kan soms worden gezien als voorbijgaand en zonder duidelijke betekenis, maar de middeleeuwse en renaissance-denkers, zoals Giovanni Pico della Mirandola, ook bekend als de Prins van Concordantie (Princeps Concordiae), die blijkbaar ook deze vragen stelde, kwamen tot volledig tegenovergestelde conclusies!
Giovanni Pico della Mirandola werd geboren op 24 februari 1463 in de stad Mirandole, in het noorden van Italië, en stierf 31 oud op 17 november 1494. Hij schreef zijn toespraak over de waardigheid van de mens (Oratio de Dignitate Hominis) op de leeftijd van 24 jaar. Zijn toespraak was een preambule van zijn 900 conclusies (Conclusiones), die hij formuleerde als de som van alle filosofie en theologie, en die hij in december 1486 publiceerde, met het plan om een publiek debat in Rome te organiseren. 13 van deze stellingen werden vervolgens veroordeeld door de paus als ketterij (op grond van het feit dat ze “magie” en “kabbala” waren).
Pico introduceert een nieuwe antropologie in vergelijking met zijn voorgangers en tijdgenoten (zoals Marsilio Ficino). Hij legt het accent op de menselijke vrije bemiddeling in de mate waarin de mens naar zijn mening zichzelf creëert en zijn eigen plaats in de hiërarchie van de schepping bepaalt. Dus als de mens leeft volgens de driften en zintuigen, leeft hij of zij een dierlijk leven dat onwaardig is om menselijk te worden genoemd. Waardigheid is daarom niet van toepassing op de hele mensheid, omdat velen in een verarmde, dierlijke staat blijven. Eerder is waardigheid verbonden met een geëvolueerde staat van de mensheid, als een mogelijkheid, een zaadje, een uitdaging.
De Renaissance-opvatting van Pico is niet pasklaar toe te passen op het moderne discours over mensenrechten en menselijke waardigheid, omdat Pico de waardigheid van het menselijke prototype, van “Adam”, van het gecreëerde archetype beschouwt. Net als Jan Amos Comenius (1592 – 1670) na hem, maakt Pico een duidelijk verschil tussen de aardse, hemelse en ultieme (ultramundanum) werken – wat Comenius fysica, metafysica en hyperfysica noemde.
Maar laten we nu Pico zelf spreken. Hij begint zijn Oratio met deze woorden:
“… wat is het meest waardig van ontzag en verwondering in dit theater van de wereld … er is niets mooiers dan de mens te zien! Een groot wonder … is de mens! Toen ik echter begon na te denken over de redenen voor deze opvattingen, slaagden al deze redenen voor de grootsheid van de menselijke natuur er niet in mij ervan te overtuigen: die mens is de middelaar tussen schepselen, dicht bij de goden, meester van alle lagere wezens, met zijn scherpe zintuigen, zijn schrandere rede, en zijn schitterende intelligentie, de vertolker van de natuur, het knooppunt tussen eeuwigheid en tijd … de intieme band of het huwelijkslied van de wereld, net iets lager dan engelen … Ik geef toe dit zijn prachtige redenen, maar ze lijken niet de kern van de zaak te raken, dat wil zeggen, die redenen die echt bewondering eisen …
Na lang nadenken, ben ik erachter gekomen waarom de mens de gelukkigste van alle schepselen is, en als gevolg daarvan de hoogste bewondering verdient en zijn rang in de keten van het zijn verdient. Dat is een rang die niet alleen door de beesten benijd wordt maar door de sterren zelf en door de spirituele aard daarbuiten en boven deze wereld.”
Pico beschouwt het volgende als de belangrijkste redenen voor de heerlijkheid van de status van de mensheid:
“God de Vader, de Hoogste Architect van het Universum, heeft dit huis gebouwd, dit universum zien we overal om ons heen, een eerbiedwaardige tempel van zijn Godheid, door de sublieme wetten van zijn onuitsprekelijke Geest.”
Deze architect heeft elk niveau van dit huis voorzien van zijn creaties. En uiteindelijk dacht hij aan de mens.
“Maar hij had geen Archetype om een nieuw kind te vormen … het universum bevatte geen enkele plaats waaruit de hele schepping zou kunnen worden onderzocht. Alles was geperfectioneerd, alle gecreëerde dingen stonden op hun juiste plaats …
Ten slotte gaf de Grote Ambachtsman de opdracht dat dit schepsel dat niets goeds voor zichzelf zou ontvangen, gezamenlijk bezit zou hebben van wat de natuur ook aan een ander schepsel was gegeven.
Hij maakte de mens, een schepsel van onbepaalde aard en plaatste hem in het midden van de wereld en zei tegen hem: “Adam, wij geven u geen vaste plaats om te leven … volgens uw verlangens en oordeel, zult u hebben en bezitten welke plek dan ook om te leven … je mag zelf de limieten en grenzen van je aard kiezen. We hebben je in het centrum van de wereld geplaatst, zodat je … met vrije keuze en waardigheid jezelf kunt vormen naar elke vorm die je kiest. Aan jou is de kracht gegeven om jezelf te degraderen in de lagere levensvormen, de dieren, en aan jou wordt de kracht verleend, vervat in je intellect en oordeel, om herboren te worden in de hogere vormen, het goddelijke.”
Pico concludeert zijn gedachten:
“Het is de mens toegestaan om te zijn wat hij wil zijn! … mens, toen hij het leven binnenging, gaf de Vader de zaden van elke soort en elke mogelijke manier van leven. Welke zaden een mens zaait en cultiveert, ze zullen groeien en hem de juiste vrucht doen dragen.
Als deze zaden vegetatief zijn, zal hij als een plant zijn. Als deze zaden gevoelig zijn, zal hij als een dier zijn. Als deze zaden intellectueel zijn, zal hij een engel en de zoon van God zijn. En als hij tevreden is met geen geschapen ding, neemt hij zichzelf op in het centrum van zijn eigen eenheid, zijn geestelijke ziel, verenigd met God. Alleen in de duisternis van God, die boven alle dingen staat, zal hij elk geschapen ding overtreffen. Wie kan niet anders dan deze geweldige vormveranderaar bewonderen? Hoe kan iemand nog iets anders bewonderen? “
Pico geeft ons de volgende raad:
“… we moeten begrijpen dat we hier serieus aandacht aan moeten schenken, zodat het nooit tot ons nadeel wordt gezegd dat we geboren zijn in een bevoorrechte positie, maar we hebben gefaald het ons te realiseren en werden dieren en zinloze beesten … laat een heilige ambitie in onze ziel komen; laten we niet tevreden zijn met middelmatigheid, maar liever streven naar het hoogste en al onze kracht besteden aan het bereiken ervan.
Laten we aardse dingen minachten (beschouwen als onwaardig), en de hemelse zaken verachten (neerkijken op), en, geringschatten wat in de wereld is, vliegen naar het hof buiten de wereld en naast God. “
De uitdaging naar ware menselijkheid als een spiritueel pad
Pico laat ons later het innerlijke pad zien, dat wil zeggen, een echte manier om zijn sublieme woorden in ons eigen leven tot werkelijkheid te maken. Hij spreekt over de mens die zichzelf kent, over de herkenning van de dialectische (dat wil zeggen, tegenstrijdige) aard van de werkelijkheid, over de zuivering van het leven in de morele en rationele zin, en over de eenwording van de ziel met de geest.
Moge de “Koning der Glorie, de Vader” het Huis van de Ziel betreden als een gast van de ziel. De ziel, als een bruid, versierd met een gouden bruiloftskleed, zal hem als haar echtgenoot nemen, nooit meer van hem afgescheiden worden, “zelfs zichzelf vergeten en verlangen om te sterven, om in haar “echtgenoot” te leven”.
Pico helpt ons onze eigen staat van zijn te ontmaskeren, dat wil zeggen de staat van de vernielde gevallen mensheid, maar laat ons ook zien dat er echt een zaadje bestaat van ware menselijkheid en dat er een pad naar toe is, een stevig, vast pad! Dit komt neer op de hoogste uitdaging voor de moderne mens, de mens als een wezen, als een schepping in het Universum.
Citaten uit:
Oratio Ioannis Pici Mirandulae Concordieae comitis (De dignitate hominis) in PICO DELLA MIRANDOLA, Giovanni: O důstojnosti člověka. OIKOYMENTH, Praha 2005, p.135
HOOKER, Richard: Pico Della Mirandola: Oration On the Dignity Of Man (15th C. CE). http://public.wsu.edu/~brians
